Thiện và ác.

I. Giữa Thiện và Ác

Thế gian luôn luôn phân biệt giữa THIỆN và ÁC.
Mỗi thời đại lịch sử, mỗi xã hội, và có thể ngay trong từng mỗi con người, lại có cách phân biệt khác nhau. Rất ít người có khả năng tự mình phân biệt được giữa thiện và ác. Đa số phải dựa vào truyền thống văn hóa, tôn giáo, giáo dục, luật pháp. Đa số thường dựa vào xã hội bên ngoài, tức đám đông, để hình thành quan điểm Thiện-Ác của mình. Sự lệ thuộc này là dấu vết còn sót lại của quá trình tiến hóa: các con vật đều đi theo con đầu đàn. Còn một điều bí mật nữa (vì nó nằm trong vô thức): Cái gì phù hợp với quyền lợi của tôi, nó là thiện! Cái gì ngược với quyền lợi tôi, nó là ác!

Thiện–Ác bấp bênh:
Nếu bạn sống đủ lâu một chút, bạn sẽ chứng kiến rất nhiều về sự chuyển dịch giữa các phạm trù THIỆN và ÁC. Mới hôm qua là Thiện, hôm nay đã là Ác rồi. Mới hôm qua là anh hùng, hôm nay đã là tội nhân! Hoặc ngược lại. Chuyện thế gian là thế, chuyện chính trị là thế! Cũng có thể Thiện Ác cài răng lược. Một hành động có thể vừa thiện vừa ác! Thế nào là thiện? Thế nào là ác? Phân biệt thật khó vô cùng! Đôi khi… càng minh-triết càng thấy rối ren!

Hệ thống qui chiếu
Trong vấn đề Thiện-Ác, có bao giờ bạn nghĩ đến một hệ thống qui chiếu chưa? Tùy theo hệ thống qui-chiếu mà một điểm sẽ có trị số tọa độ khác nhau.
Lấy không gian làm hệ thống qui-chiếu: thì có thể ở vùng đất này, hành động này là thiện, nhưng ở vùng đất kia hành động này là ác.
Lấy thời gian làm hệ thống qui-chiếu: đời này thì gọi là thiện nhưng đời sau có thể gọi là ác. Lịch-sử đã đầm đìa nước mắt về những biến động dâu bể này rồi.
Bây giờ phải lấy “Tam cương Ngũ thường, Nhân Lễ Nghĩa, Trí, Tín” làm hệ thống qui chiếu, hay lấy “Đạo đức XHCN”, lấy khái niệm “Nhân quyền” làm hệ thống qui chiếu ?
Bạn có thể lấy bất cứ hệ thống gì để làm hệ thống qui chiếu, dĩ nhiên.
Nhưng phải luôn nhớ rằng bạn đã có chọn một hệ thống qui-chiếu, một cái chuẩn cho bạn để phân biệt. Chứ không phải cách phân biệt Thiện Ác của bạn đã là chân lý tuyệt đối và duy nhất.
Muốn nói đến chân lý, thì phải xét cái tính chân lý của hệ thống qui chiếu, mà bạn đang xử dụng. Ví dụ, xem nó có cơ sở hoàn hảo không? nó xuất phát từ quyền lợi của ai? của tầng lớp nào trong xã hội? Nó có khả năng tồn tại được lâu dài trong thời gian, có phù hợp với sức tiến hóa nhanh chóng của văn minh hiện đại hay không?

Phân biệt Thiện-Ác thực khó
Vì chẳng có hệ thống qui chiếu nào luôn mãi là chân lý!
Mà sự thực là “chân lý” không thuộc về và không tồn tại ở thế gian.
Bất cứ cái gì ở thế gian này cũng đều vô thường:
“Nhất thiết hữu-vi pháp
Như mộng-huyễn, bào-ảnh
Như lộ diệc như điện…”
Cho nên rất khó phê bình ai (đứng ở góc độ xuất thế gian)
Nhưng giả sử tôi phải bước vào thế gian lúc này.
Nếu phải phê bình, thì tôi phê bình cái hệ thống qui chiếu mà ai đó xử dụng! Xem cái hệ thống qui chiếu, mà họ đang xử dụng, để phân biệt đúng với sai, thiện với ác, có còn hợp thời hay không. Xem cái hệ thống qui chiếu đó đã phù hợp với văn minh nhân loại trong thời điểm này chưa. Hiện thời, nhân loại đang nhấn mạnh tới những giá trị “nhân bản”. Tất cả phải lấy con người làm gốc.
Kinh Dịch rất nhấn mạnh chữ THỜI. Đúng hay Sai, Thiện hay Ác cũng tùy thuộc vào từng thời điểm nhất định.

II. Vượt qua Thiện và Ác

Mọi vật, mọi sự kiện, mọi hiện tượng, trong thế giới chúng ta đang sống, đều mang hai mặt đối lập, hoặc bị gán ép vào hai mặt đối lập. Ví dụ: có-không, trong-ngoài, ta-người, bạn-thù, cao-thấp, sạch-dơ, xấu đẹp, đúng-sai, yêu-ghét, thiện-ác v.v… Bởi vì luôn phân biệt và mang những giá trị đối lập, nên thế giới chúng ta đang sống gọi là thế giới nhị nguyên.
Đầu óc chúng ta tư duy trên căn bản của sự phân biệt.
Càng phân biệt được nhiều càng được gọi là thông minh.
Sự phân biệt đó phù hợp và cần thiết cho thế giới chúng ta.
…
Tư duy phân biệt trong thế giới nhị nguyên là một điều tự nhiên và hết sức bình thường. Nhưng nếu, có một ngày nào đó, nhân một lý do nào đó, bạn bất ngờ đặt dấu hỏi về tính chân lý của sự phân biệt này, thì bạn hảy quay về, ghé lại với những suy nghĩ tiếp theo sau đây:
…
Khi bản ngã được hình thành, tức là khi cái tôi được xác lập, con người
bước vào thế giới nhị nguyên. Đó là thế giới của sự phân biệt. Thế giới của phải-trái, đúng-sai, thiện-ác, sạch-dơ, sinh-diệt, được-mất v.v…
Thường thì phải mất một thời gian dài để vật vã, đớn đau với thế giới hai mặt này, con người mới nhận ra sự phân biệt chính là cội nguồn đau khổ!
Đầu óc phân biệt giúp con người nhận ra ta và những cái khác ta, giúp con người biết phê phán, xây dựng kiến thức, giúp phát triển khoa học, hình thành văn minh.
Nhưng song song với những điều tốt đẹp đó đầu óc phân biệt đồng thời cũng càng ngày càng kéo con người rời xa chân lý tuyệt đối.
Triết lý Phật giáo, trong một ý nghĩa nào đó, là nổ lực của minh triết nhằm tiêu trừ sự phân biệt này. Kinh Bát nhã ba la mật đa tâm kinh (Maha prajna paramita) đã hiển lộ tinh thần “không khác”, “không hai”, thường được gọi là “tinh thần bất nhị”:
Xá-lợi tử, thị chư pháp không tướng, bất sanh bất diệt, bất cấu bất tịnh, bất tăng bất giảm.
Này Xá-lợi-phất, các pháp không có tướng, không sanh không diệt, không nhơ không sạch, không thêm không bớt.
Nghĩa là, trong chân lý tuyệt đối, không có những “cặp phạm trù đối lập” như ta thường biết. Vì sao?
THIỆN-ÁC là hai mặt đối lập,
là một cặp phàm trù gay gắt nhất trong đời sống con người trần gian. Trong vấn đề đạo đức, Thiện và Ác là những khái niệm gây xung đột dữ dội nhất trong quan hệ giữa người và người.
Nếu không phân biệt được thiện-ác, không giải quyết được thiện-ác, chắc chắn ta sẽ không sống yên bình trong cuộc cuộc sống của ta.
Trong lần trước, tôi đưa ra vài hệ thống qui chiếu để phân biệt thiện ác. Vâng, đó chỉ là “giải pháp” của con người trần gian, là cách ứng xử của con người trần gian trong trần gian.
Với nhãn quan của bậc chứng ngộ thực sự không cần phân biệt thiện ác. Nhưng vì vẫn còn xác thân trong trong thế giới nhị nguyên, bậc chứng ngộ đôi khi cũng phải giả lập mà phân chia!
Sự phân biệt chủ yếu bắt nguồn từ bản ngã, mà bản ngã là một nhận thức do lầm lẫn (xin đọc bài Bản ngã). Bản ngã nhận rằng tôi là thực thể, độc lập với toàn bộ thế giới xung quanh. Tôi và thế giới là hai. Tôi thấy có bên trong, bên ngoài, thấy có bên phải bên trái, thấy có cái thích cái không thích, thấy có điều thiện điều ác v.v…
Trong chân lý tuyệt đối: mọi phân biệt thiện ác đều là ảo tưởng, đều là vô nghĩa! Vì sao?
- Bởi vì bản ngã, tâm ý của ta bị tách rời khỏi thế giới. Ta không còn biết được ý chí của đấng sáng tạo. Ta không biết rằng tất cả những cái xuất hiện trên đời đều do ý muốn của Ngài. Ta cho rằng cái này đúng, cái kia sai, cái này thiện cái kia ác. Tất cả chẳng qua là do qui chiếu vào tâm dục của ta. Cái tâm dục này xuất phát từ vô thức hay do giáo dục của ta.
Khi còn “ngã”, còn rất nhiều phân biệt. Khi tu chứng, đạt được “vô ngã”, sẽ không còn phân biệt nào cả. Khi một người triệt tiêu được bản ngã của mình, lúc đó sẽ không có chủ thể và đối tượng. Không có tôi, không có anh, không có trong-ngoài, không có đúng-sai, không có sạch-dơ, không có thiện-ác. Nếu không có người phê bình và đối tượng bị phê bình. Toàn bộ phân biệt thiện ác sẽ lần lượt biến mất.
Sự phân biệt cũng bắt nguồn từ những cảm thọ. Tôi thích những cảm giác sung sướng, tôi ghét những cảm giác đau khổ. Do đó, cái gì đem đến cho tôi sung sướng là lẽ phải, là điều thiện. Cái gì đem đến cho tôi đau khổ đó là lẽ trái, điều ác v.v…
Sự phân biệt cũng bắt đầu từ trí óc hạn hẹp của con người. Trí óc con người luôn bị giới hạn trong cái vô hạn của không gian và thời gian. Trí óc con người luôn bị giới han vì chưa nắm được nguyên lý vận hành của vũ trụ.
- Tất cả mọi vật, mọi sự kiện, mọi hiện tượng đang hiện hữu hay đang diễn tiến đều khởi nguồn từ cái Một duy nhất. Tất cả đều xuất hiện và diễn tiến theo một Lý (logos), một thiên ý, như rằng nó bắt buộc phải như vậy, không thể khác. Không có sự xuất hiện hay diễn tiến nào khởi nguồn từ ý chí tự do. Chỉ có đấng sáng tạo (tạm gọi như thế) mới có ý chí tự do.
- Bởi vì do Ngài sáng tạo, cho nên mọi vật, mọi sự kiện thụ tạo vốn dĩ không thiện không ác, không đúng không sai. Bởi vì bắt nguồn từ một Lý (logos) nên vạn sự dù có khác biệt cũng đồng đẳng như nhau. Chẳng có gì là đối lập.
- Bởi thiện ác đều được phân biệt theo một hệ thống qui chiếu nào đó. Cho nên, khi giác ngộ rằng mọi hệ thống qui chiếu đều là ảo tưởng, thì tất cả thiện ác đều trở nên vô nghĩa và không có thể tồn tại nữa. Mọi phân biệt nhị nguyên chỉ là tương đối trong thế giới chúng ta đang sống. Nó biến mất khi chân lý hiển lộ.
- Đối với bậc giác ngộ, nhận thức về Thiện Ác hoàn toàn không giống chúng ta. Một ví dụ rất thú vị được ghi lại trong
Kinh Pháp Hoa, phẩm Đề Bà Đạt Đa.
Đề Bà Đạt Đa là anh ruột của ông Anan tức là anh em họ với Đức Phật. Giai thoại kể rằng: trong thời của Đức Phật, Đề Bà Đạt Đa là luận sư đối lập, luôn công kích và chống đối Đức Phật. Vì ganh tị đã có hai lần Đề Bà Đạt Đa âm mưu giết Đức Phật. Môt lần cho lăn đá xuống chỗ Đức Phật và một lần dùng voi điên để giết Đức Phật, nhưng cả hai lần đều không thành công. Dĩ nhiên là rất nhiều người học Phật đời sau căm ghét Đề Bà Đạt Đa (giống như người Thiên chúa giáo căm ghét Judas). Yêu Thích Ca thì phải ghét Đề Bà Đạt đa. Yêu Jesus thì phải ghét Judas. Đó là lí luận bình thường nhất. Cái đối lập với cái mình cho là thiện phải là cái ác! Cái đối lập với cái mình yêu phải là cái mình ghét. Tương tự như vậy, một đầu óc bình thường chỉ có thể nhận thức theo kiểu: Đạo hoặc triết lý hoặc học thuyết chính trị của mình là đúng; vậy đạo, hoặc triết lý, hoặc học thuyết chính trị của người khác khác là sai!
Trong kinh Pháp Hoa, Đức Phật không coi Đề Bà Đạt Đa là kẻ ác hoặc là kẻ có tội. Mà trái lại như thế, với nhãn quan của người thấu suốt vô lượng căn kiếp của tất cả chúng sinh, Phật nói rằng ở những tiền kiếp xa xưa, Đề Bà Đạt Đa từng là một vị tiên nhân, một thiện tri thức, đã từng truyền dạy những đạo lý siêu việt cho ngài. Trong kinh Pháp Hoa, Phật cũng thọ kí (chứng nhận) rằng Đề Bà Đạt Đa sẽ là Phật Thiên Vương trong những đời kiếp sau. Bậc đại giác nhìn thấy Thiện Ác khác với chúng ta. Kẻ thù từng nhiều lần ám hại mình vẫn có thể là người không ác, vẫn có thể là thày của mình. Giai thoại này rất khó tiếp thu với những Phật tử căn tạng không cao. Giai thoại này càng không thể xảy ra với những tôn giáo mà “Thiên đàng Địa ngục hai bên”, những triết lý mà thiện ác là hai phe tách bạch.
Trong kinh thánh Tân Ước, giai thoại về Judas iscariot, kẻ bán chúa, có thể rất tương đương với giai thoại Đề Bà Đạt Đa trong Phật giáo. Không hiểu thực sự điều gì đã xảy ra trong lịch sử, nhưng Giáo hội Thiên Chúa luôn dạy cho giáo dân lòng căm thù Judas. Nào là Judas kẻ bán chúa, Judas kẻ tội lỗi, Judas kẽ phải ăn năn và chịu chết đau đớn v.v…
Có thể trong lịch sử đã có nhiều người bênh vực cho Judas, nhưng tôi thì ấn tượng với Nikos Kazanzakis, một triết gia Hy Lạp hiện đại. Nikos Kazanzakis sau khi đã đọc kinh thánh trong ánh sáng của minh triết đã nhìn thấy sự thật toàn bộ về Judas. Ông đã viết sự thật đó trong một cuốn sách nổi tiếng: Sự cám dỗ cuối cùng của Chúa (The last temptation of Christ). Theo Kazanzakis:
Juda là đại đệ tử, trung thành, thân cân nhất của Jesus và Judas chính là đệ tử được Jesus thương mến nhất. Trước khi đến dự bữa tiệc ly, Jesus và Judas đã cùng có một kế hoạch nhất định. Sự kiện bị bắt, chịu đóng đinh, chết và tái sinh là một diễn tiến, một thiên cơ mà Jesus luôn biết trước. Đó là kế hoạch của Chúa trời mà không ai có thể thay đổi được. Trong buổi tiệc ly (the last super), Jesus đã nhờ Judas làm điều mà Judas miễn cưỡng phải làm theo ý Thầy. Hoàn toàn không có chuyện bất ngờ khi Juda đi gọi quân La mã đến bắt Jesus.
Là một tiên tri, Jesus biết tất cả chuyện xảy ra. Biết mình sẽ bị bắt, sẽ phải chết trên thập giá, để cứu rỗi loài người. Cũng như biết rằng chưa tới khi gà gáy sáng thì đệ tử ngài là Piere đã chối bỏ ngài đến ba lần.
Theo Tân Ước, sau khi phục sinh, Jesus có hiện ra để găp lại các đệ tử. Khi ngài hiện ra, mọi người vẫn thấy Judas đứng cùng ngài. Hai Thày trò luôn luôn yêu mến nhau và luôn ở cùng nhau. Điều này khiến cho Piere (Phê-rô) kinh ngạc!
Nguyên văn Kinh Thánh, Gioan 21,25:
Ông phê rô quay lại, thì thấy người môn đệ Đức Giê su thương mến đi theo sau; ông này là người đã nghiêng mình vào ngực Đức Giê-Su trong bữa ăn tối và hỏi: “Thưa thầy ai là kẻ nộp Thầy?” Vậy khi thấy người đó, Ông Phê rô nói với Đức Giê Su: “ Thưa Thầy còn anh này thì sao?” Đức Giê su đáp: Giả như Thầy muốn anh ấy còn ở lại cho tới khi Thầy đến, thì việc gì đến anh? Phần anh hãy theo Thầy.
Qua hai huyền thoại trên, quả thật thiện ác dưới cái nhìn của các bậc đại giác, khác hẳn với cái nhìn của chúng sinh phàm phu.
Không phải ai cũng có thể vượt qua thiện ác (Tụng kinh hay đọc sách chỉ có tác dụng khai tâm sơ ngộ). Con người chỉ thực sự vượt qua được thiện ác khi ta tu tập thành công và giác ngộ.
Bậc giác ngộ khi còn thân xác, luôn phải sống trong hai tâm thức. Khi đối diện thế gian, vẫn phải dụng tâm phân biệt, vẫn phải nói điều này đúng điều kia sai, vẫn phải nói việc này thiện việc kia ác. Nhưng khác với phàm phu, bậc giác ngộ luôn biết tại sao các điều đó hay việc đó xảy ra, luôn biết tính tất yếu của chúng. Bậc giác ngộ chẳng có tâm “mê cuồng yêu thương” hay “điên loạn ghét bỏ” như chúng sinh phàm phu thường có. Qua giây phút động tâm để đối vật, thì tất cả niệm phân biệt đều hoàn toàn chấm dứt.
                                                                        BS. Phạm Doãn

Ghi chú (của BS Phạm Doãn) :
1.  “Vượt qua thiện và ác” cũng là đề một cuốn sách của F. Nietzshe. Đó là cuốn Beyond Good and Evil, nguyên tác “Jenseits von Gut und Böse” xuất bản vào năm 1886.
2. Kinh Pháp-Hoa (Diệu pháp liên hoa): là kinh phổ biến của Phật giáo Đại thừa, chứa đựng nhiều triết lý uyên thâm. Tôi tin là kinh được viết bởi một bồ tát đã chứng đắc một quả vị rất cao (nhưng không tin kinh này được ghi lại bởi Anan trong thời Đức Phật giảng đạo).
3. Phẩm Đề bà đạt đa, là một phẩm trong kinh Pháp Hoa.
4. Kinh Đại Bát nhã ba la mật đa (mahaprajna paramita sutra): là một bộ kinh đồ sộ của Phật giáo gồm 600 quyển. Kinh Kim Cang chỉ là một hội của kinh Bát Nhã. Bát Nhã Tâm kinh chỉ là tóm tắt tinh yếu của bộ kinh Đại Bát nhã.
5. Kinh thánh Tân ước_ Gioan, chương 21
Sự cám dỗ cuối cùng của chúa (The last temptation of Christ). Đã được dựng thành phim năm 1988. Đĩa DVD lậu có bán ở Sài Gòn.

(Ghi chép để học hỏi. Nguồn : http/bsphamdoan.wordpress.com)